Rzeżucha (Cardamine) jest to roślina zielna, która należy do rodziny kapustowatych. I tu od razu wyjaśnienie: roślina, którą my potocznie nazywamy rzeżuchą w rzeczywistości nazywa się Pieprzyca siewna (Lepidium sativum) i to jej nasionka wysypujemy na ligninę lub watę i albo zjadamy jej siewki, albo traktujemy jako wielkanocną ozdobę. Pieprzyca siewna również należy do rodziny kapustowatych.
Natomiast prawdziwa rzeżucha to ok. 260 gatunków roślin, które spotkać można na całym świecie, zwłaszcza na półkuli północnej. W naszym kraju spotkać można od 9 do 14 gatunków, w zależności od ujęcia taksonomicznego. Rosną sobie na podmokłych łąkach lub w lasach, a niektóre z nich uprawiane są jako rośliny ozdobne.
Rzeżucha – najpopularniejsze gatunki w Polsce
Rzeżucha (Cardamine) występująca w naturze w Polsce, to 10 gatunków należących do rodzaju rzeżucha (Cardamine) oraz 4 gatunki należące do rodzaju Żywiec (Dentaria):
Rzeżucha łąkowa
Rzeżucha łąkowa (Cardamine pratensis) jest rośliną pospolitą na całym obszarze Polski. Potrafi tak gęsto porosnąć brzegi rzek, rowów czy podmokłe łąki, że w okresie kwitnienie tworzy wręcz gęsty, liliowy dywan. Pod względem sposoby rozmnażania, należy do bardzo niewielkiej grupy roślin rozmnażających się wegetatywnie przez liście. Dzieje się tak jesienią, gdy przylegające do ziemi liście tworzą ukorzeniające się pączki przybyszowe.
Jest to roślina kwitnąca, jej białe lub fioletowe kwiatuszki tworzą luźne grona na szczycie łodygi, która osiąga od 15 do 50 cm. Rzeżucha łąkowa kwitnie w marcu i kwietniu i jest rośliną miododajną. Wytwarza dwa rodzaje liści: łodygowe, które są lancetowate oraz odziomkowe, tworzące różyczkę. Owocem rzeżuchy łąkowej są łuszczyny.
Rzeżucha łąkowa jest rośliną leczniczą o bardzo bogatym składzie. Zawiera spore ilości witaminy C, ale również A, B, E, K, PP, a także żelazo, sole mineralne i duże ilości siarki co sprawia, że wydziela intensywny, specyficzny zapach. Jest bogatym źródłem łatwo przyswajalnego jodu.
Wykazuje silne działanie moczopędne, przy czym usuwa spore ilości toksyn z organizmu i obniża poziom cukru we krwi. Zawiera sporo chromu, dzięki czemu poprawia pracę układu trawiennego wspomagając odchudzanie, zwiększa wydolność trzustki, dezynfekuje jamę ustną oraz drogi moczowe.
Jest również wykorzystywana w kosmetologii do wybielania przebarwień na skórze.
Rzeżucha bagienna
Rzeżucha bagienna (Cardamine dentata) jest byliną, podgatunkiem rzeżuchy łąkowej, choć czasem traktowana jako osobny gatunek. Porasta tereny wilgotne: łęgi, mokradła i szuwary. Dorasta do ok. 50 cm wysokości. Ma pojedyncze, wzniesione pędy. Kwitnie od maja do czerwca a jej kwiatki tworzą baldachogrona o płatkach od białych do czerwono-fioletowych. Ma dwa rodzaje liści: odziomkowe, tworzące rozetę oraz liście pędowe, które są pierzaste i błyszczące, owalne lub jajowate. Owocem rzeżuchy bagiennej jest łuszczyna.
Rzeżucha bagienna jest bardzo podobna do rzeżuchy łąkowej, posiada natomiast więcej od niej liści łodygowych. Bagienna ma ich do siedmiu, a łąkowa do czterech).
Rzeżucha drobnokwiatowa
Rzeżucha drobnokwiatowa (Cardamine parviflora) jest u nas gatunkiem rzadkim, zagrożonym wyginięciem. Jest to roślina jednoroczna. Ma zygzakowatą łodygę osiągającą od 7 do 30 cm wysokości. Liście są złożone, całobrzegie, bez ogonków. Kwiatuszki drobne, koloru białego, kwitnące od maja do lipca. Lubi wilgotne podłoża, porasta wiec brzegi rzek czy rowy.
Rzeżucha gorzka
Rzeżucha gorzka (Cardamine amara) jest byliną pospolicie porastającą nasz kraj, zwłaszcza rejony Karpat i Sudetów. Porasta głównie tereny podmokłe, czyli mokre, górskie łąki, brzegi potoków, jak i podmokłe zarośla. Podłoże może być zarówno wapienne jak i granitowe.
Kwitnie w czerwcu i lipcu, a jej liczne (kilkanaście sztuk), białe, żyłkowane kwiatuszki, wyrastają na wierzchołku łodygi tworzą grono. Łodyga dorasta do 40 cm wysokości, jest wzniesiona, a pod ziemią ma kłącze z licznymi rozłogami. Liście są nagie, na łodydze osadzone skrętolegle. Zarówno jej pędy jak i liście są jadalne, mają również właściwości lecznicze. Owocem rzeżuchy gorzkiej jest łuszczyna, w której wnętrzu znajduje zazwyczaj się kilkanaście nasionek.
Rzeżucha leśna
Rzeżucha leśna (Cardamine flexuosa) jest w Polsce dość często spotykana na terenie wilgotnych lasów, ale również nad brzegami rzek czy w rowach. Może być rośliną jednoroczną, dwuletnią ale również byliną. Kwitnie od kwietnia do czerwca, a jej kwiatuszki są drobne, barwy białej. Łodyga dołem silnie owłosiona, rozgałęzia się i dorasta do 50 cm wysokości.
Rzeżucha niecierpkowa
Rzeżucha niecierpkowa vel Rzeżucha niecierpek (Cardamine impatiens) jest u nas dość często spotykaną rośliną porastającą żyzne i wilgotne tereny jak łąki, lasy, zarośla, brzegi rzek czy rowy melioracyjne. Ma wzniesioną łodygę, na szczycie której wyrastają białe kwiatuszki. Ma dwa rodzaje liści: łodygowe, które to tworzone są z lancetowatych, podłużnych listków i odziomkowe, tworzące nad ziemią różyczkę. Owocami są wydłużone łuszczyny.
Rzeżucha rezedolistna
Rzeżucha rezedolistna (Cardamine resedifolia) w Polsce występuje tylko w Karkonoszach i jest gatunkiem rzadkim, któremu grozi wyginięcie. Ma niewielkie wymagania, dlatego porasta granitowe skały czy drobny, skalny, wilgotny żwirek u podnóża skał. Jest to bylina dorastająca do 5-10 cm, która kwitnie w lipcu i sierpniu, a jej kwiatuszki są drobniutkie, barwy białej. Ma liście odziomkowe, tworzące rozetkę oraz drobne, łodygowe, które wyrastają z nadziemnego kłącza. Owocem jest łuszczyna, która ma poprzeczną przegrodę.
Rzeżucha trójlistkowa
Rzeżucha trójlistkowa (Cardamine trifolia) jest byliną rzadko w Polsce występującą, porasta jedynie regle dolne w Sudetach i Karpatach. Jest mało wymagająca, porasta więc ubogie w składniki pokarmowe lasy, ale również łąki. Lubi lekki półcień, wilgotne podłoże i ziemię o odczynie obojętnym. Na szczycie pędów, które osiągają od 10 do 30 cm tworzy białe kwiatostany w postaci baldachogron. Liście odziomkowe, karbowane na brzegach, ciemnozielone tworzą rozety. Owocem rzeżuchy trójlistkowej są łuszczyny.
Rzeżucha włochata
Rzeżucha włochata vel Rzeżucha czteropręcikowa (Cardamine hirsuta) jest rośliną jednoroczną, powszechnie na terenie Polski występującą. Porasta gleby żyzne i wilgotne, ale przy tym takie, gdzie nie rosną inne rośliny. Spotkać można ją w leśnych szkółkach, na plantacjach, w wielkopowierzchniowych ogrodach. Bardzo źle znosi suszę, po prostu wówczas zasycha.
Rzeżucha włochata kwitnie od kwietnia do czerwca, ale jej kwiatuszki są drobniutkie, jest ich niewiele i są ledwie widoczne. Gdy przekwitną, pojawiają się owoce w postaci długiej łuszczyny wypełnionej nasionami.
W Polsce bardzo rzadko, ale występują również:
- rzeżucha Matthiolego (Cardamine matthioli Moretti in Comolli)
- rzeżucha wschodnia (Cardamine occulta) – zadomowiony antropofit
- rzeżucha glistnikowata (Cardamine chelidonia)
Jak wygląda rzeżucha
Rzeżucha jest rośliną jednoroczną, dwuletnią lub byliną. Rosnąc w naturze, w zależności od gatunku, może osiągać do 70 cm wysokości. Liście ma dwojakiego rodzaju: odziomkowe lub łodygowe. Mają różne kształty, krótsze lub dłuższe ogonki, blaszkę liściową pojedynczą lub złożoną np. z trzech listków. Liście mogą być całobrzegie, mniej lub bardziej głęboko powcinane albo ząbkowane.
Łodyga może być pojedyncza albo silnie się rozgałęziać, może być częściowo lub całkiem naga albo całkiem owłosiona. Jej część, całość lub w ogóle mogą porastać liście. Może mieć pokrój wzniesiony, płożący albo wznoszący się. Roślina ta może być wyposażona w kłącza podziemne ale również naziemne, ale są i takie gatunki, gdzie częścią podziemną są bulwy.
Rzeżucha jest rośliną kwitnącą, a jej kwiaty u większości gatunków zapylane są przez owady, ale są wśród nich również osobniki samopylne. Kwiaty tworzą czasem baldachogrona, ale najczęściej są to grona proste lub złożone. Kwiatostany różnobarwne: białe, różowe lub fioletowe o różnej budowie. Owocami rzeżuchy są łuszczyny wielonasienne. Nasionka najczęściej nieoskrzydlone.
Zastosowanie rzeżuchy
Rzeżucha jest rośliną jadalną, jej listki można wykorzystywać dorzucając je do różnego rodzaju świeżych sałatek, kanapek, twarogów, masła, ziemniaków czy jako składnik pesto. Jej smak jest wyrazisty, nieco ostry, co podkręca smak potraw. Warto ją jeść, gdyż jest bogatym źródłem witaminy C i różnych składników mineralnych.
Rzeżucha jest również rośliną zielną i leczniczą. Niektóre gatunki uprawiane są również jako rośliny ozdobne, albo akwariowe.
Fot. główna: Michel Langeveld, CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org
